Profilaktyka żywieniowa próchnicy u dzieci poniżej 3 roku życia.
Autor: Paulina Wieczorek
Problem próchnicy jest nadal aktualny i jako choroba jamy ustnej zaliczana do najpowszechniej występującej wśród społeczeństwa na świecie. Zdrowie jamy ustnej jest ściśle związane z ogólnym stanem zdrowia człowieka. Jej czynność pozostaje w bezpośrednim związku z wszystkimi narządami i tkankami ustroju. Często wydaje nam się, że próchnica dotyczy tylko starszych dzieci i osób dorosłych . Otóż jesteśmy w błędzie, gdyż próchnica może wystąpić już przy pierwszym wyrzynającym się ząbku!
Czym więc jest próchnica? Można zdefiniować ją jako bakteryjną chorobę twardych tkanek zęba, charakteryzującą się demineralizacją substancji nieorganicznej i rozkładem substancji organicznej zęba (utratą struktur zęba). Obejmuje dynamiczne i złożone reakcje przenikania jonów miedzy zębem a jego środowiskiem zewnętrznym. Za główną przyczynę powstawania próchnicy podaje się bakterie z rodziny paciorkowców: m.in. Streptococcus mutans,Streptococcus mitis, pałeczki kwasu mlekowego, które wytwarzają płytkę nazębną – cienką błonę przylegającej do powierzchni zębów, wypełnień i brzegu dziąsłowego. Jeżeli złóg ten nie zostanie w odpowiednim momencie usunięty poprzez szczotkowanie zębów, procesy metaboliczne zachodzące w komórkach bakteryjnych nie tylko wytworzą kwasy uszkadzające szkliwo a także inne substancje, będące przyczyną późniejszych chorób zęba.
Odporność lub podatność na te patologiczne zmiany zależy od struktury i składu chemicznego twardych tkanek zęba oraz od środowiska jamy ustnej, a co najistotniejsze od stosowanej diety – ilość i częstotliwość zawartych w niej cukrów. Próchnico twórcze działanie pokarmu polega na wytwarzaniu przez bakterie kwasów powstałych jako produkty uboczne po zmetabolizowaniu węglowodanów. Powstałe kwasy powodują obniżenie pH w jamie ustnej, co prowadzi do demineralizacji tkanek zęba. Czas, w jakim pH po posiłku znajduje się na poziomie próchnico twórczym, wynosi 30 minut, celowe więc i zrozumiałe jest, iż posiłki powinny być podawane minimum w odstępach 2-godzinnych. Zbyt częste spożywanie przekąsek prowadzi do permanentnego ataku kwasów na powierzchnię zęba. Wysoka zawartość cukrów, nierzadko substancji słodzących, a także naturalnych kwasów również prowadzi do obniżenia pH. Sam proces próchnicy zauważalny jest jako tzw. biała plama próchnicowa (zmętnienie szkliwa). Gdy w tym momencie nie zastosuje się odpowiedniej profilaktyki dochodzi do progresji zmian i pojawienia się próchnicy powierzchownej, a następnie po objęciu głębszych tkanek zęba (szkliwa, zębiny) próchnicy średniej i głębokiej.
W celach zapobiegających próchnicy u małych dzieci należy wprowadzić odpowiednią profilaktykę higieniczną oraz żywieniową. Matki będące jeszcze w ciąży są zobligowane do dbania o stan uzębienia i właściwą dietę. Muszą pamiętać o tym, że proces rozwoju zębów u dziecka rozpoczyna się już w 4 tygodniu życia łonowego a do ich mineralizacji (wzbogacania i umacnianie zęba w przeróżne składniki odżywcze) dochodzi w 4 miesiącu życia płodowego. W tym czasie żywienie powinno dostarczać ,takie składniki jak: wapń, fosfor, żelazo, pełnowartościowe białka, witaminy. Istnieje pogląd, że duże spożycie węglowodanów przez kobiety będące jeszcze w ciąży powoduje wykształcanie się u dziecka szkliwa mało odpornego na działanie czynników próchnico twórczych.
W okresie niemowlęctwa najważniejszą rzeczą zmniejszającą ryzyko wystąpienia tych zmian oraz wad zgryzu jest oczywiście karmienie naturalne przez matkę – piersią na żądanie. Zgodnie z aktualnymi zaleceniami dziecko do 6. miesiąca powinno być karmione wyłącznie piersią lub butelką. W przypadku karmienia piersią, tak jak było to w przypadku ciąży zwracać należy uwagę na odżywianie: jakość i ilość dostarczanych z dietą węglowodanów a także związków mineralnych, takich jak: wapń, fluor oraz fosfor i witamin : A,D,E,K, z grupy B. Dostarczają je nam następujące produkty spożywcze: pełnowartościowe mleko, produkty mleczne, ryby oraz warzywa i owoce. Gdy dziecko karmione jest od początku sztucznie, czyli za pomocą butelki, także przy wyżynaniu się ząbków należy przemywać dziąsła gazikiem nasączonym przegotowaną wodą lub naparem z rumianku. Istotne będzie także masowanie dziąseł przez specjalnie przeznaczone dla niemowląt gumowe szczoteczki.
Wróćmy natomiast do żywienia, nie wcześniej niż w 5-6. miesiącu życia należy wprowadzić : zupki jarzynowe, przeciery z gotowanym mięsem, kaszki, kleiki oraz soki owocowe. Wczesne karmienie za pomocą łyżeczki umożliwi dostarczanie dziecku innego niż mleko pokarmu i ułatwi wykształcenie dorosłego typu połykania. Pokarmy stałe, stymulujące nie tylko odruch odgryzania i żucia, ale także zwiększające wydzielanie śliny, włączamy około 10. miesiąca życia. Od momentu wprowadzania dodatkowych pokarmów do diety niemowlęcia kontynuujemy karmienie piersią na żądanie do 12. miesiąca życia dziecka. Kiedy dziecko zaczyna ząbkować, rodzice są zobowiązani zmieniać konsystencje pokarmów oraz przechodzić stopniowo z płynnych, kleistych na twarde, które stymulują jamę ustną do żucia. Taka zmiana uniemożliwi powstawanie tzw. ,,odruchu leniwego żucia’’, powodującego brak ścierania guzków zębów mlecznych i tym samym nie wysunięciu się łuku dolnego do przodu (w przyszłości mogą wystąpić dotylnie wady zgryzu).
Nie mniej ważną rzeczą jest suplementacja tych składników, których jest niedostateczna ilość w organizmie dziecka. Jest to witamina D, fluor i chlor w ściśle określonych ilościach. Co zapobiega chorobom takim jak krzywica.
Ślina jest naturalnym składnikiem w jamie ustnej zapobiegającym procesom próchnico twórczym. Jej rolą jest m. innymi: oczyszczanie powierzchni zębów z resztek pokarmu oraz normalizacja pH. W nocy dochodzi do zmniejszonego wydzielania śliny a co za tym idzie do zmniejszonych zdolności obronnych przed próchnicotwórczym działaniem zalegających resztek pokarmowych. Dlatego też powinno zrezygnować się z pojenia i karmienia w nocy. Alternatywą w takiej sytuacji pozostaje woda, która wykazuje obojętne działanie na struktury jamy ustnej.
Warto również zrezygnować z pokarmów o wysokiej lepkości i tym samym przedłużonej retencji na powierzchni zębów. Są to oczywiście bardzo powszechne w diecie dzieci wszelkie ciasteczka, w tym biszkopty. Do produktów z wysokim wskaźnikiem próchnico twórczości należą głównie słodycze:
karmelki, żelki, lizaki, cukierki-szklaki, chleb z masłem i miodem, czekolada, miód, słodkie herbatniki, chleb biały, lody, marmolada, chleb z masłem i marmoladą, ziemniaki gotowane, chleb biały z masłem.
Znacznie mniejszy wskaźnik posiadają: mleko, jabłko, pomarańcza oraz lemoniada.
Należy przestrzegać ograniczenia spożycia powyżej wymienionych produktów, a po każdym posiłku zawierającym cukier umyć dziecku ząbki, a w przypadku niemowląt przepłukać usta samą wodą.
W celu wzmocnienia dziąseł oraz zębów dzieci powinny od najmłodszych lat chrupać surowe warzywa i owoce np. marchewkę, paprykę czy też jabłko. Rodzice wybierać powinni te produkty spożywcze, które są bogate w witaminę C. Witamina ta bowiem działa przeciwzapalnie i wzmacniająco na dziąsła. Dobrym jej źródłem są owoce:jagody, borówki, porzeczki czarne, maliny, truskawki, pomarańcze, cytryny, kiwi, melony oraz warzywa zielone: brokuły, brukselka, zielony groszek, pietruszka, pomidory, papryka.
W przypadku, kiedy występują już zmiany próchnicze wykluczyć powinno się owoce o dużej kwasowości, tj. owoce cytrusowe i wyciskane z nich soki, gdyż mogą nasilać uszkodzenia zębów.
Kategorycznie zabrania się dzieciom poniżej lat 3. a nawet i starszym picie napojów gazowanych (fanta, coca-cola, oranżada), bo zawierają sporą ilość cukru i kwasu ortofosforowego - wypłukującego z organizmu wapń, co z kolei negatywnie wpływa na budowę kośćca. Zdrowsze zapewne będzie picie: wody, herbatek ziołowych: np. koper włoski, rumianek, słaba mięta oraz w niewielkich ilościach zielonej herbaty. Ważne jest, aby wszechobecne, przesłodzone napoje i soki traktować tylko jako „słodką przekąskę” np. w formie podwieczorku czy do drugiego śniadania.
Wśród niemowląt najczęściej zauważalna jest powszechnie zwana,, próchnica butelkowa’’, szczególnie u dzieci pojonych głównie słodkimi napojami i sokami. Zjawisko to jest wynikiem zalegania resztek słodzonego pokarmu na powierzchni zębów mlecznych, które jak wiemy charakteryzują się jeszcze niepełną mineralizacją szkliwa. Tutaj również należy podjąć pewne działania prewencyjne: stosowanie smoczka i butelki ze smoczkiem tylko do 1. roku życia, ze względu na wykształcenie prawidłowego zgryzu i gromadzenie się w nich przeróżnych bakterii. W butelce dziecka nie jest wskazane powiększanie otworów i wlewanie do nich napojów z dużą zawartością cukru. Korzystne będzie również nieprzyzwyczajanie do zasypiania z butelką czy nawet do karmienia podczas snu.
Od najmłodszych lat w dziecku należy ,,wyrobić’’ nawyk mycia zębów rano (po śniadaniu) oraz wieczorem (po kolacji). Jeżeli chodzi o naukę mycia zębów powinno się ją rozpocząć w drugim roku życia, gdyż wtedy posiada już 20 mlecznych zębów. Szczotkowanie odbywać się powinno najpierw sama wodą a następnie stopniowo z niewielką ilością pasty specjalnie przeznaczonych dla małych dzieci. Po umyciu przemyć buźkę nasączonym wodą gazikiem. W późniejszych latach dziecko potrafi samodzielnie płukać i samo wypluwać pastę, dlatego od 3 roku życia zaleca się już wprowadzanie pasty z dodatkiem fluoru.
Bardzo duże znaczenie przypisuje się prewencji fluorkowej. Fluor zaliczany jest w diecie człowieka do mikroelementów. Wykazuje duży udział w budowie zębów, także w przeciwdziałaniu próchnicy, polegającym na zwiększaniu mineralizacji szkliwa, osłabieniu drobnoustrojów, zmniejszenie podatności szkliwa na działanie kwasów. Do głównych źródeł należy woda pitna, pokrywająca 2/3 zapotrzebowania dobowego, które wynosi 0,5 – 1 mg. Następnie – soja, ryby oraz wątroba.
W niektórych rejonach woda pitna posiada więcej niż 0,7 mg/l fluoru, w tym przypadku nie ma potrzeby dodatkowej podaży tego pierwiastka w diecie dziecka. Jednak w przypadku, gdy zawartość fluoru w wodzie jest mniejsze niż 0,3 mg/l, to już od 6. miesiąca życia dziecka powinno podawać się preparaty uzupełniające w fluor (bezpośrednio do buzi herbatki, soku).Nie należy dodawać fluoru do mleka, gdyż może połączyć się z wapniem i wyprzeć jego właściwości! Gdy zawartość waha się w granicach 0,3-0,7 mg/l to od 2. roku życia wskazane jest dodanie dodatkowych kropli pierwiastka. Od najmłodszych lat można też co 6 miesięcy odwiedzić stomatologa.
Większa świadomość żywieniowa, w ogóle zdrowotna a w tym przypadku profilaktyka przeciwpróchnicza są ważnym aspektem zapobiegawczym wystąpienia przeróżnych chorób zębów w przyszłości. Powinno się zwracać uwagę na prawidłową higienę jamy ustnej oraz odżywianie dziecka, aby stworzyć dogodne warunki do prawidłowej mineralizacji i zdrowego osadzenia zębów. Jeszce raz podkreślę: zawsze, trzeba mieć na względzie zarówno jakość pokarmów, aby dostarczać odpowiednich składników mineralnych i witamin, jak i kontrolować częstotliwość ich zjadania.
mgr Paulina Wieczorek
Dietetyk
Przeczytaj także: Żywienie dzieci w wieku przedszkolnym cz. I
