Fluor w profilaktyce próchnicy

Autor: Sabina Grygierek

Rola fluoru w zapobieganiu próchnicy

Skład mineralny zębów, mimo że jest w istotnej mierze uwarunkowany genetycznie, podlega wpływom środowiskowym. Fluor jest jednym z najważniejszych mikroelementów w procesie mineralizacji tkanek twardych. Badania wskazują,, że dojrzewanie szkliwa oraz jego mineralizacja zależą od prawidłowego bilansu magnezowo-fluorowego.

W Polsce od lat istnieje poważny problem związany z dużym nasileniem próchnicy zębów oraz ciężkim jej przebiegiem. U 92% dzieci w wieku 7-letnich oraz u 98% młodzieży 18-letniej stwierdza się tę chorobę. Następstwem masowej zachorowalności na próchnicę o ciężkim przebiegu oraz niedostatecznej opieki stomatologicznej i złej higieny jamy ustnej jest wyjątkowo wczesne usuwanie zębów.

W ostatnich latach zwrócono uwagę na fakt pojawiania się próchnicy zębów u dzieci poniżej 3 roku życia. Zaobserwowano również specyficzną lokalizacje ognisk próchnicowych w zębach mlecznych, a mianowicie na powierzchniach przedsionkowych siekaczy górnych oraz na powierzchniach żujących pierwszych trzonowców. Wielu autorów łączy ten fakt ze sztucznym karmieniem niemowląt, a zwłaszcza karmieniem przez sen oraz stosowaniem tzw. „słodkich smoczków”. Stosowanie w karmieniu niemowląt słodkich napojów prowadzi do wczesnej kolonizacji jamy ustnej przez drobnoustroje próchnico twórcze. Połączenie tego zwyczaju z nieprawidłowymi nawykami higienicznymi oraz niedostateczną podażą fluoru mogą być przyczyną próchnicy.

Profilaktyka fluorowa, obok właściwej higieny jamy ustnej i prawidłowej diety, jest głównym sposobem zapobiegania próchnicy zębów. W celu wzbogacenia szkliwa we fluor stosuje się metody endogenne, najczęściej fluorkowanie wody do picia oraz fluoryzację kontaktową, w której stosuje się nieorganiczne związki fluoru oraz jego połączenia organiczne, tzw. fluoroaminy.

Skuteczność fluoru w zapobieganiu próchnicy zębów uznano już w latach 30. Początkowo uważano, że głównym zadaniem fluoru jest zapobieganie. Twierdzono, że obecność fluoru w czasie wytwarzania szkliwa prowadzi do wzmocnienia odporności szkliwa na kwasy. Późniejsze badania nie potwierdziły tej teorii, stwierdzono natomiast, że fluor wykazuje również działanie, gdy jest podany po wyrznięciu się zębów.

Działanie ochronne przez próchnicą utrzymuje się jednak tylko wtedy, jeżeli jest stały optymalny dowóz fluoru, w przeciwnym wypadku fluor powoli ulega wypłukaniu z powierzchniowej warstwy szkliwa. Po 10 latach przebywania w warunkach niedoboru fluoru, szkliwo uprzednio odporne, traci już wartości ochronne przeciw próchnicy. Większe dawki fluoru, dostające się do organizmu, powodują przejściowe zwiększenie jego stężenia we krwi. Stężenie to normalnie waha się w granicach od 0,05 do 1,6 mg/dm3. Nagromadzenie fluoru ma natomiast miejsce w tkankach uwapnionych, a więc w zębach i kościach.

Badania wykazują, że działanie fluoru w profilaktyce próchnicy jest najbardziej skuteczne wówczas, gdy jest on podawany systematycznie.

Endogenna profilaktyka fluorkowa

W celu uzupełnienia niedoboru fluoru, w wielu krajach stosuje się wzbogacanie środków spożywczych i wody we fluor. Liczne badania epidemiologiczne potwierdzają, ze na obszarach, na których stosuje się ten rodzaj profilaktyki fluorowej, a zwłaszcza w połączeniu z prawidłową higieną jamy ustnej, odsetek zachorowań na próchnicę jest znacznie mniejszy. Program fluorkowej profilaktyki próchnicy w Polsce wprowadzano w latach 1967-1977. W 1967 r. rozpoczęto we Wrocławiu fluorkowane wody pitnej, w latach 1968-1986 fluorkowane wody było prowadzone w wielu innych miastach, najdłużej do połowy lat 90.

Obecnie, głównie z powodu trudności technicznych, odstąpiono od fluorkowania wody. Fluorkowanie wody nie likwiduje zupełnie próchnicy, hamuje natomiast roczny przyrost ubytków próchnicowych w granicach 50-60%. Po dokonaniu licznych badań stwierdzono, że u dzieci pijących od urodzenia wodę fluorkowaną, zęby są większe i mają grubsze szkliwo. Zmienia się przebieg próchnicy z ostrego na przewlekły, w wyniku czego zmniejsza się liczba głębszych ubytków próchnicowych na korzyść powierzchniowych. Są też doniesienia świadczące o zmniejszeniu się częstości wad zgryzu i chorób przyzębia w warunkach fluorkowania wody. U dorosłych poprawia się też stan uzębienia, w związku z czym zmniejszają się potrzeby leczenia zębów o około 40%, a zapotrzebowanie na uzębienie sztuczne o 20-30%. Według niektórych obserwacji zmniejsza się również liczba złamań kości u ludzi starszych, w związku z rzadziej obserwowaną osteoporozą starczą.

Fluor w dawkach stosowanych w profilaktyce próchnicy pozostaje bez ujemnego wpływu na zachorowalność na choroby serca, nerek, mózgu, nowotwory i inne. Przy stężeniu fluoru wyższym od 2mg/dm3, może powstać „szkliwo plamkowe”, jeśli zwiększony dowóz tego pierwiastka wypadnie w okresie mineralizacji zębów. Szkliwo plamkowe jest więc pierwszą specyficzną reakcją ustroju na działanie większych niż fizjologiczne dawki fluoru.

Najlepszym sposobem dostarczania organizmowi dodatkowego fluoru, jest fluorkowanie wody. Jeśli jednak nie ma takich możliwości, można przystąpić do fluorkowania soli, mleka lub cukru. Uzasadnieniem do stosowania produktów fluorkowanych powinny być zalecenia lekarza stomatologa.

Kontaktowe preparaty fluorowe

Fluorkowanie kontaktowe to bezpośrednie działanie na powierzchnię zęba preparatów zawierających fluor. Doustne preparaty fluorowe mają ograniczone zastosowanie w publicznej opiece zdrowotnej za względu na konieczność dużego stopnia współpracy pacjenta z fachowymi pracownikami służby zdrowia oraz z powodu ryzyka nieprawidłowego stosowania tych preparatów, prowadzącego do fluorozy zębów. Do najczęściej stosowanych preparatów w metodzie kontaktowej zaliczyć należy pasty. W pastach do zębów najczęściej występują: fluorek sodu (NaF), monofluorofosforan (Na2FPO3) oraz amino fluorki.

Profilaktyczne działanie past do zębów zależy od zawartości jonów fluorkowych w paście oraz od składników, które ścierając powierzchnię zęba, ułatwiają dostęp fluoru do twardych tkanek. W ostatnich latach znacząco wzrosła na rynku polskim liczba past do zębów z fluorem, co może mieć znaczenie w profilaktyce próchnicy. Z drugiej jednak strony niepokojącym wydaje się fakt, iż nie wszyscy producenci past do zębów deklarują wartość fluoru w swoich produktach. Informacja tego typu jest szczególnie ważna w przypadku stosowania różnych produktów wzbogacanych we fluor.

mgr inż. Sabina Grygierek
Dietetyk

Przeczytaj także: Fluor w profilaktyce próchnicy