Zaburzenia odżywiania wśród dzieci i młodzieży
Autor: Edyta Kuzara
Do najczęściej występujących zaburzeń odżywiania można zaliczyć: jadłowstręt psychiczny (anorexia nervosa), żarłoczność psychiczną (bulimia nervosa), przejadanie w następstwie czynników psychologicznych (przyczyna otyłości prostej) oraz wymioty psychogenne. Ich rezultatem może być wychudzenie i wyniszczenie całego organizmu (w wyniku niedoborów składników odżywczych), bądź też nadwaga lub otyłość (w wyniku nadmiaru pewnych składników odżywczych).
W przypadku małych dzieci niepokojącymi objawami, które mogą świadczyć o zaburzeniach odżywiania są m.in.: odmowa jedzenia podczas posiłków, odruchy wymiotne i wymioty, brak zainteresowania jedzeniem, akceptacja jedynie diety nieurozmaiconej, niepokój/ rozdrażnienie/ lęk przed spożyciem posiłku w postaci płynnej lub stałej, zjadanie zbyt małych ilości pożywienia w stosunku do wieku, zbyt wolny rozwój psycho-fizyczny, omijanie posiłków.
Symptomami, które u starszych dzieci wskazują na zagrożenie zaburzeniami odżywiania (anoreksja, bulimia) są m.in.: drastyczna zmiana sposobu żywienia, nadmierne zainteresowanie własną sylwetką oraz kalorycznością posiłków, lęk przed utratą kontroli nad żywieniem, objadanie się, obsesyjna aktywność fizyczna, zmiany w zachowaniu (drażliwość, płaczliwość, konfliktowość), prowokowanie wymiotów, zainteresowanie środkami przeczyszczającymi i posiadającymi „właściwości odchudzające”. Występowanie nudności i samoistnych wymiotów (bez przyczyn medycznych) może być rezultatem tzw. „wymiotów psychogennych”. Natomiast zbyt częste podjadanie, ciągłe myślenie o jedzeniu, „zajadanie” smutków oraz sytuacji stresowych – mogą świadczyć o przejadaniu psychogennym.
Zaburzenia odżywiania u dzieci do lat 6
W okresie wczesnego dzieciństwa mogą ujawnić się zaburzenia odżywiania wynikające z zaburzenia więzi rodzic-dziecko, odmowa spożywania pokarmu (tzw. anoreksja dziecięca) oraz selektywne jedzenie.
Brak apetytu, zmniejszenie masy ciała, problemy związane ze spożywaniem posiłków w przypadku dzieci do 6 roku życia są zwykle rezultatem oddziaływania pewnych czynników psychologicznych. O zaburzeniach odżywiania mówi się, gdy niepokojące objawy utrzymują się dłużej niż miesiąc. Odbiegające od normy zachowania żywieniowe, które są spowodowane lękiem dziecka przed pójściem do przedszkola mogą zniknąć samoczynnie po adaptacji do nowych warunków. Zdarza się, że małe dziecko nie jest jeszcze gotowe do rozłąki z rodzicami na czas pobytu w przedszkolu. Wówczas silne wybuchy rozpaczy mogą być połączone z jednoczesną odmową spożywania posiłków przedszkolnych. W tej sytuacji należy rozważyć krótszy pobyt dziecka w przedszkolu, ewentualnie czasową rezygnację z zajęć. W przypadku zaobserwowania u dziecka niepokojących zachowań żywieniowych najlepiej zgłosić się do specjalisty – psychologa/dietetyka/pediatry, w celu zdiagnozowania ich źródła.
Obawy powinno również wzbudzić spożywanie przez dziecko substancji niejadalnych (np. sznurka, papieru, tynku, kawałków ubrania, piasku, insektów, długopisów, ziemi, atramentu, kredy), które utrzymuje się dłużej niż przez miesiąc Zaburzenie to nazywa się – pica – i zwykle jest następstwem problemów psychologicznych. Rzadziej przyczyną jedzenia przedmiotów niejadanych może być niedobór pewnych składników odżywczych np. wapnia lub żelaza. Pica wymaga szybkiego rozpoznania i leczenia, gdyż rezultatem tego zaburzenia może być m.in. zniszczenie szkliwa, uszkodzenie przewodu pokarmowego, zatrucie metalami ciężkimi.
Gdy u dziecka zostanie zdiagnozowana anoreksja dziecięca należy mu zapewnić całkowity spokój i życzliwą atmosferę podczas posiłków, unikać podawania słodyczy, jako przekąsek oraz zadbać o jak najbardziej urozmaicony i „kolorowy” jadłospis. Nie należy dziecku poświęcać zbyt wiele uwagi, gdy nie zjadło pokarmu, natomiast powinno się je chwalić, gdy jakiś produkt zniknął z jego talerza.
W przypadku wystąpienia u dziecka zaburzenia związanego z selektywnym jedzeniem nigdy nie należy wmuszać w dziecko pożywienia na siłę. Dotyczy to szczególnie artykułów nieakceptowanych, na które dziecko zwykle reaguje albo odruchami wymiotnymi albo wręcz wymiotami. Posiłki takiego dziecka w przedszkolu powinny składać się wyłącznie z żywności akceptowanej (np. żywność może być przyniesiona z domu). Jeżeli dziecko podejmie, chociaż próbę spożycia nowej potrawy (nawet weźmie na łyżkę) należy nagrodzić jego starania pochwałą. Produkty nieakceptowane można powoli włączać do posiłków, przy czym powinny być podawane w niewielkich ilościach i w zmienionej formie. W przypadku większości produktów odruchy wymiotne powinny zanikać samoczynnie. W pokonaniu tego zaburzenia może pomóc widok innych dzieci jedzących dany artykuł żywnościowy.
Zaburzenia odżywiania u dzieci w starszym wieku i młodzieży
Zaburzeniem odżywania najczęściej występującym wśród starszych dzieci i młodzieży jest anoreksja. Bywa nazywana również „chorobą duszy”. Zachorowalność na anoreksję zastraszająco wzrasta, a problem dotyka coraz młodszego pokolenia.
Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne wyróżnia dwie formy tych zaburzeń: restrykcyjną (przy ograniczaniu spożywania pokarmu, głodowaniu i/lub stosowaniu wyczerpujących ćwiczeń fizycznych) oraz bulimiczną (gdy po okresowym objadaniu się występuje faza wymiotów oraz stosowania preparatów przeczyszczających).
Potwierdzeniem zachorowania na anoreksję są przede wszystkim: niedobór masy ciała wynoszący min. 15% prawidłowej masy ciała, silny lęk przed przyrostem masy ciała mimo niedowagi, obsesyjne zainteresowanie dietą ubogoenergetyczną, a u młodych kobiet brak, co najmniej 3 cykli miesiączkowych w przewidywanym terminie. Natomiast chłopcy nie dążą, tak jak dziewczynki do ubytku masy ciała, lecz do uzyskania „męskiej sylwetki”.
Następstwem anoreksji mogą być: awitaminoza, niedobór choru i cynku oraz innych składników mineralnych (przede wszystkim, wapnia, magnezu, sodu, potasu oraz fosforu), zaburzenia równowagi kwasowo-zasadowej, obrzęki i niewydolność nerek, arytmia, zaburzenia krzepliwości krwi, niedokrwistość, małopłytkowość, zachwianie równowagi hormonalnej i zaburzenie pracy tarczycy, zmiany neurologiczne: zanik kory mózgowej i móżdżku, napady padaczkowe. Większość z nich może zostać odwrócona po przywróceniu właściwej masy ciała.
Leczenie anoreksji powinno odbywać się wielokierunkowo i obejmować psychoterapię oraz terapię dietetyczną. Czasami konieczna jest hospitalizacja. Leczenie żywieniowe prowadzone przez dietetyka ma na celu przede wszystkim normalizację masy ciała, wyrównanie niedoborów żywieniowych i ogólną poprawę stanu odżywienia. Przed zaplanowaniem sposobu żywienia osoby chorej koniecznie jest przeprowadzenie wywiadu żywieniowego (m.in. określenie zwyczajów żywieniowych przed i w trakcie choroby) oraz oceny stanu odżywienia (m.in. poprzez badania biochemiczne). Sposób żywienia powinien być dostosowany m.in. do należnej masy ciała, wzrostu, wieku i płci. Natomiast droga podania żywności (doustnie, dojelitowo, przez sondę dożołądkową) zależy od stanu fizycznego i psychicznego osoby dotkniętej chorobą, a żywienie dojelitowe lub pozajelitowe m.in. od przewidywanego czasu leczenia. Dwie ostatnie metody stosuje się przy braku czynności przewodu pokarmowego. Karmienie przez sondę powinno zostać wprowadzone, gdy stan chorego wymaga natychmiastowego dożywienia i nie jest możliwe doustne podawanie pokarmu.
W przypadku, gdy niedożywienie jest niewielkie, czyli w pierwszej fazie choroby, zaleca się żywienie doustne. W kolejnym stadium anoreksji zwykle taki sposób żywienia nie wystarcza i należy zastosować dodatkowe dożywianie (np. dożylne). Gdy dana osoba głodowała należy początkowo zastosować wyłącznie dietę płynną, bezlaktozową, o obniżonej zawartości tłuszczu z jednoczesnym monitorowaniem równowagi wodno-elektrolitowej organizmu. Podaż energii powinna kształtować się na poziomie 500 kcal, a jednorazowo nie może być zwiększana więcej niż o 200 kcal. W przeciwnym wypadku może dojść do niebezpiecznych dla życia powikłań (np. niewydolności krążeniowej i oddechowej) - aby im przeciwdziałać należy kontrolować podaż sodu i wody, a także uzupełnić (w pierwszej kolejności) niedobory potasu, fosforu, magnezu i witaminy B1. W dalszej dietoterapii zaleca się dietę lekkostrawną, bogatobiałkową, ubogotłuszczową. Głównym płynem w diecie powinna być woda mineralna niegazowana.
Całodzienna racja pokarmowa powinna zostać rozłożona na 5 zróżnicowanych (pod względem barwy, smaku, zapachu, konsystencji), odpowiednio doprawionych oraz niewielkich objętościowo posiłków, podawanych w regularnych odstępach czasu. Dany posiłek nie powinien trwać więcej niż 30 min, a osobie chorej musi ktoś towarzyszyć nie tylko w trakcie, ale również do 2 godz. po jego spożyciu (zapobiega to np. wymuszonemu wywoływaniu wymiotów). Wzbogacanie posiłków u osób cierpiących na anoreksję powinno odbywać się etapami, aż do osiągnięcia zaplanowanej i właściwej podaży energii na dobę oraz przyrostu masy ciała w granicach 0,2-1 kg tygodniowo. Docelowa masa ciała powinna zostać określona indywidualnie, w zależności od wieku, płci, wzrostu, stadium rozwoju, masy ciała sprzed choroby i szybkości wzrostu przed chorobą.
Odpowiednio dobrany sposób leczenia (dietetyczny i psychologiczny) nie tylko pozwala na przywrócenie prawidłowego funkcjonowania organizmu i właściwej masy ciała, ale również wyrobienie właściwych nawyków żywieniowych i powrót do normalnego życia.
mgr inż. Edyta Kuzara
Dietetyk
Przeczytaj także: Niedoczynność tarczycy a dieta
