Sposób żywienia a próchnica zębów u dzieci
Autor: Edyta Kuzara
Próchnica zębów jest chorobą bakteryjną zębów, która objawia się demineralizacją substancji nieorganicznych oraz rozkładem substancji organicznych szkliwa pod wpływem kwasów wyprodukowanych przez bakterie. Są one wytwarzane w wyniku przemian cukrów, dostarczanych przede wszystkim z pożywieniem.
Bardzo istotnymi czynnikami, sprzyjającymi rozwojowi próchnicy są: obecność bakterii i cukrów, podatność zębów oraz czas. Bakterie mogą zapoczątkować proces powstawania próchnicy zębów poprzez przekształcanie cukrów w kwasy m.in. kwas mlekowy. Wytworzone związki zakwaszają środowisko jamy ustnej, czyli obniżają jej pH poniżej 5, co sprzyja demineralizacji szkliwa. Jest to proces polegający na obniżaniu zawartości składników mineralnych w szkliwie, szczególnie dotyczy to wapnia oraz fosforu. Bakteriami, które przyczyniają się do powstawania próchnicy są Lactobacillus acidophilus oraz paciorkowce np. Streptococcus mutans. Cukry stanowią pożywkę dla bakterii bytujących w jamie ustnej. Składniki te występują w różnej ilości w pokarmach, przy czym cukry naturalnie obecne w żywności mają znacząco niższe działanie próchnicotwórcze w porównaniu z cukrami dodawanymi do środków spożywczych. Istotną rolę w rozwoju próchnicy mają szczególnie takie cukry jak: sacharoza, glukoza i fruktoza. Skrobia oraz substytuty cukru nie wywołują próchnicy zębów.
Podatność zębów na próchnicę jest cechą indywidualną. Decydują o tym zarówno predyspozycje genetyczne, jak również warunki socjalne. Zwiększona podatność jest związana np. z wiekiem, gdyż im młodsze zęby, tym słabsza jest ich mineralizacja. Próchnica rozwija się znacznie szybciej na zębach mlecznych i zębach stałych niedojrzałych. Bardziej podatne są zęby, w których jest więcej bruzd i szczelin. Prawdopodobieństwo wystąpienia próchnicy jest większe u dziecka z krzywym zgryzem, gdyż przylegające do siebie i krzywe zęby utrudniają utrzymanie higieny w jamie ustnej. Pokrycie zapotrzebowania na fluor oraz wapń w okresie płodowym oraz w dzieciństwie, ma tutaj szczególne znaczenie.
Ostatnim czynnikiem jest czas działania trzech poprzednich czynników, gdyż próchnica może powstać, jeżeli zadziałają one wspólnie przez dłuższy okres. Przy czym ograniczając wpływ chociaż jednego z czynników można zminimalizować prawdopodobieństwo wystąpienia choroby u dziecka.
Sposób żywienia dziecka a rozwój próchnicy
Zarówno jakość spożywanej żywności jak również sposób odżywiania mają wpływ na stan zdrowotny jamy ustnej oraz zębów. Ważnym zagadnieniem dotyczącym żywienia niemowląt jest suplementacji składników pokarmowych, których podaż z dietą nie jest wystarczająca tj. nie pokrywa zapotrzebowania maleństwa na dany składnik. Dotyczy to szczególnie witaminy D, żelaza i fluoru, przy czym w chwili obecnej rezygnuje się z podawania fluoru w postaci tabletek. W miarę wyrzynania się zębów mlecznych należy powoli przyzwyczajać dziecko do odmiennej konsystencji pokarmów – z płynnych i kleistych przechodzić na sypkie i twarde, aby wykształcił się prawidłowy odruch żucia oraz nie powstały wady zgryzu. Rozwojowi próchnicy u dzieci mogą sprzyjać niedobory energii i białka, witamin (szczególnie witamin A i D) oraz składników mineralnych, takich jak: wapń, magnez, fosfor i fluor. Niedobory składników pokarmowych zwiększają podatność zębów na czynniki wywołujące próchnicę oraz przyczyniają się do demineralizacji zębów. Niedobór witaminy C niekorzystnie wpływa na stan dziąseł, które łatwo ulegają stanom zapalnym. Artykuły żywnościowe można podzielić na nasilające rozwój próchnicy tj. kriogenne, oraz przeciwdziałające jej powstawaniu tj. kariostatyczne.
Wpływ na rozwój próchnicy mogą mieć również takie czynniki jak: częstość spożywania posiłków, forma produktów, kolejność ich jedzenia. Ślina jest naturalną substancją wydzielaną przez śliniaki, która stanowi mechanizm obronny przed patogenami. Posiada nie tylko działanie antybakteryjne i przeciwpróchnicowe (kariostatyczne), ale uczestniczy także w remineralizacji szkliwa. Zdolność śliny do przeciwdziałania próchnicy mija już po ok. 2 minutach od spożycia produktu z dodatkiem cukru lub słodzonego napoju. Jednorazowe spożycie produktu o wysokiej zawartości sacharozy obniża pH płytki nazębnej poniżej 5.5, co w konsekwencji sprzyja demineralizacji szkliwa. Powrót środowiska jamy ustnej do poprzedniego stanu neutralności po spożyciu cukrów zajmuje ok. 30 min, co z kolei utrudnia proces remineralizacji szkliwa. W związku z tym, częste spożywanie produktów wysokocukrowych w diecie będzie miało znaczący wpływ na rozwój próchnicy. Produkty o konsystencji stałej oraz kleistej łatwo przylegają do szkliwa, stanowiąc świetną pożywkę dla bakterii powodujących próchnicę. Słodzone napoje charakteryzują się wysoką kwasowością (czyli niskim pH), co także sprzyja próchnicy zębów. Istotna jest także kolejność spożywania produktów. Posiłek powinno rozpocząć się pokarmami kriogennymi, a kończyć kariostatycznymi.
Wśród produktów o wysokiej kriogenności można wyróżnić przykładowo takie artykuły żywnościowe jak: mleko zagęszczone słodzone, słodzona kaszka manna, słodzona kaszka ryżowa lub kleik ryżowy, budyń, kisiel, słodzone płatki z mlekiem, słodzone serki homogenizowane, słodzony jogurt owocowy, słodzone soki owocowe i napoje, nutella, masło orzechowe, dżemy, konfitury, powidła, miód, pieczywo cukiernicze (wszelkie drożdżówki itp.), słodycze (ciastka, czekolady, cukierki itp.), słodzona herbata, słodzone napoje typu coca cola.
Do produktów niskokariogennych można zaliczyć: produkty zbożowe – pieczywo, mąkę i potrawy mączne (kluski, naleśniki bez cukru, makarony, kasze, kaszki bez cukru, pierogi), mięso i drób oraz ich przetwory, mleko niesłodzone, nabiał (jogurty naturalne, kefiry bez dodatków, twarogi, sery, maślanka bez dodatków), jaja, warzywa, woda.
Pierwszym pokarmem dziecka, który pomaga zapobiegać próchnicy jest mleko matki, obfitujące w przeciwciała. Niestety u dzieci, które były krócej karmione piersią niż przez 6 miesięcy lub były od urodzenia karmione w sposób sztuczny stwierdza się zwiększone prawdopodobieństwo wystąpienia próchnicy. Z drugiej strony przedłużające się karmienie po 1 roku życia dziecka może mieć niekorzystny wpływ na tkankę zębową dziecka ze względu na cukier (laktozę) obecną w mleku matki. Natomiast, gdy niemowlę jest karmione mlekiem modyfikowanym zawierającym sacharozę lub glukozę i pojone słodzonymi napojami może to doprowadzić do tzw. próchnicy butelkowej. Dzieci, które spożywają słodycze oraz piją słodkie napoje znacznie częściej zapadają na próchnicę w porównaniu do rówieśników.
Bardzo duże znaczenie ma odpowiednio wczesna edukacja żywieniowa, a w przypadku niemowląt i małych dzieci odpowiednie zachowanie żywieniowe rodziców, tj. nie dodawanie cukru do pokarmów ani napojów, nie podawanie słodzonych napojów/ przekąsek/ produktów przed pójściem spać lub w nocy ani między głównymi posiłkami, nie nagradzanie sukcesów dziecka słodyczami, podawanie zamiast słodzonych soków i napojów wody mineralnej oraz dbanie o odpowiednia higienę jamy ustnej maluszka. W nocy znacząco spada wydzielanie śliny, która posiada właściwości przeciwpróchnicowe, tym samym zostaje ograniczona bariera chroniąca przed próchnicotwórczymi resztkami pokarmowymi. W badaniach potwierdzono, że najbardziej próchnicotwórczy charakter wśród wszystkich cukrów wykazuje sacharoza. Jej wysoki udział w diecie dziecka w jego okresie rozwojowym zaburza mineralizację twardych tkanek zęba oraz kształtowanie się zębiny.
mgr inż. Edyta Kuzara
Dietetyk
Przeczytaj także: Profilaktyka żywieniowa próchnicy u dzieci poniżej 3 roku życia.
